Cəlil Məmmədquluzadənin şeiri
Allahverdi MƏMMƏDLİ,
filologiya elmləri doktoru, professor, əməkdar jurnalist
"Cəlil Məmmədquluzadənin təşəbbüsü, redaktorluğu və naşirliyi ilə çap olunan "Molla Nəsrəddin” jurnalı ölkənin ədəbi-publisistik həyatında müstəsna rol oynamış, milli məfkurənin formalaşmasına öz layiqli töhfəsini vermişdir. Klassik Azərbaycan və dünya bədii fikri ənənələrindən, xalq yumorundan məharətlə bəhrələnən sənətkarın milli oyanışa səsləyən yaradıcılığı həm Qafqaz xalqlarının, həm də bir sıra Şərq ölkələrinin ədəbiyyatlarına böyük təsir göstərmişdir”
İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
آی اؤتور، گون کئچیر
اوزئییر حاجی‌بیگلی
دؤولت دوما یاخینلاشیر. جاماعات دا حاضیرلاشیر، حؤکومت ده حاضیرلاشیر. حؤکومت حاضیرلاشیر کی، گؤرسون ائله بیر دوما قاییرا بیلرمی کی، آخیردا جاماعاتی اؤز زورناسی ایله اویناتسین.
جاماعات دخی بو کلگی دویوب اللشیر کی، گؤرسون بیر ائله دوما قورا بیلرمی کی، حؤکومتی زورناسینا اویناتسین آخیردا کیم چالیب، کیم اوینایاجاق، اونو آللاه بیلیر.
آنجاق بیر اونو دئمک لازیمدیر کی، ایندی‌یه کیمی بیز جاماعات حؤکومتین جوربجور زورناسینا اویناییب، هامیسی‌نین لذتینی گؤرموشوک. ایندی آللاه ائله‌سین، ایش ائله گتیرسین کی، حؤکومت جاماعاتین زورناسینا اویناسین، گؤرک اونون لذتی نه جوردور. دئییلنه گؤره، او گرک چوخ دادلی اولسون، چونکی او زورنادا چالیناجاقدیر: حورّیت شیکسته‌سی، عدالت چاهارگاهی و موساوات بایاتی-شیرازی.
* * *
من مرج گلیرم کی، بو بیر-ایکی ایلین عرضینده جمعی روسیه‌ده حورّیت، عدالت و موساوات سؤزلریندن چوخ ایشله‌دیلن هئچ بیر سؤز یوخدور. هر کس و هر بیر فیرقه بو سؤزلره آیری-آیری معنالار وئریر و اؤزگه جوره بیان ائدیرلر.
او بیاناتین هامیسینی من یاخشی بیلیرم و اوخوجولارا باش آغریسی اولسا دا، بورادا سؤیله‌یه‌جگم. مثلا، گؤتورک "حورّیت" سؤزونو. بو سؤزون معناسی "حؤکومت فیرقه‌سی"نین ایصطیلاحینجا بئله‌دیر: بیر آداما دانیشماق اوچون ایذن وئرمک، آما آغزینی آچاندا بیر شاپالاق ووروب یومدورماق. بیر آداما بیر ایشی گؤرمک اوچون روخصت وئرمک، آما او، ایشه باشلایاندا ووروب باشینی یارماق و یا قیچینی سیندیرماق.
هامان "حورّیت" سؤزو "مردوم‌ازار" فیرقه‌سی‌نین دیلینده بو معنادادیر: یئتنه یئتمک، یئتمه‌یه‌نه بیر داش آتماق. یئنه هامان سؤز "اصل روسلار" فیرقه‌سی ایصطیلاحینجا بو مضموندادیر: "اصل روسلار"آ آزادلیق، سایرلرینه یوخ؛ سایرلره قوللوق، "اصل روسلار"آ یوخ!"
ایندی گؤتورک، "موساوات" سؤزونو. سایر فیرقه‌لری بیلمیرم، آما اصل "نوجَبا فیرقه‌سی" ایصطیلاحینجا بو سؤز او معنادادیر کی، هر کس آنقیریب تایینی تاپسین!
او کی، قالدی "عدالت" سؤزونه، اونو دا هامان "نوجبا فیرقه‌سی" بئله بیان ائدیر کی، مثلا، دونیا عمله گلیب آغالاردان و گدالاردان. آغا -- اینسانین پاپاغی منزیله‌سینده‌دیر، گدا -- اونون باشماغی یئرینده (نئجه کی، بورادا مطلب بیر قدر نازیکدیر، یاخشی مولتفیت اولون). باشماغی باشا گئیمک، پاپاغی دا آیاغا گئیمک باشماقلا پاپاغین حاقیندا بیر جوره ظولمدور، همچنین "آغا"نی آشاغی باشدا اوتوردوب، "گدا"نی دا یوخاری باشدا اوتورتماق بونلارین حاقیندا ظولمدور. آما ترسینه اولسا، "عدالتدیر".
ائرمنی "داشناکسویون" فیرقه‌سی‌نین دیلینده "عدالت" بوندان عیبارتدیر: قونشویا بادالاق ووروب، اؤزونو ایره‌لی سوخماق. (.).
حؤکومت فیرقه‌سی ایصطیلاحینجا "عدالت" بودور: گوناهلی یا گوناهسیز بیر آدامی توتماق و توتوب دا قازاماتا سالماق. بیر-ایکی ایلدن سونرا سود(محکمه) قوروب، اونلارین ایشینه باخماق. اگر گوناه صاحیبیدیرسه، بیر ده تزه‌دن قازاماتا سالماق، گوناهی یوخدورسا، بوراخماق کی، کیشی ایش-گوجونده آوارا اولماسین (.).
قایناق: حاجی‌بیگوو-ون سئچیلمیش اثرلری. باکی: یازیچی، 1985. ص.312-313
کؤچورن: عباس ائلچین
بیر دلی‌نین دفتریندن
اوزئییر حاجی‌بیگلی
بير مثل وار دئييرلر کي، ایکی‌آیاقلی‌يا اعتيبار يوخدور.
دوغرودان دا بئله‌دير، دونيادا هر نه ایکی‌آیاقلی مخلوق وار، اونلارين هئچ بيرينه اعتيبار ائله‌مک موم دئييل.
گؤتورک، مثلا، تويوغو. ایکی‌آیاقلی مخلوقدور. نه قدر دن وئر، نه قدر يئم وئر، يئنه ده سني گؤرنده قاچاجاقدير. او کي، قالدي آداما--ایکی‌آیاقلی مخلوقدور--داها بورادا هئچ دانيشماق لازيم دئييل.
آما بو ايشين سببي وار.
مثلا، ائودن چيخيرسان باييرا و گؤرورسن کي، بير دنه تويوق آياغي‌نين بيريني قالخيزيب تکجه دوروبدور. و اؤزو ده برک فيکره گئديبدير. ايسته‌ييرسن کي، يانينا گئديب بير قدر دن وئره‌سن. گؤرورسن کي، او ساعات قاچدي. دئمه‌لي، تويوقلا سنين آراندا اعتيبار يوخدور. چونکي سن ده ایکی‌آیاقلی، او دا.
ايندي گؤرک بونون سببي ندير؟
تويوق چوخ ياخشي بيلير کي، سن تويوق يئينسن و مادام کي، سني گؤرور هميشه قورخور. اودور کي، بير سورو تويوغا دا چاغيريب دن تؤکنده گؤرورسن کي، يازيق تويوقلارين بير گؤزو دنده و بير گؤزو ده سنده‌دير.
ايندي گلک آداملارا!
دئييرلر کي، قديم زامانلاردا آداملار بير-بيريلرينه چوخ ياخشي اعتيبار ائلرميشلر و حتّي بير زامان وار ايميش کي، بير صالاواتا چؤرک ده آلماق اولارميش، باشماق دا و پاپاق دا.
من بيلميرم کي، بو احوالات دوغرودورمو، يوخسا يالان. آنجاق اونو بيليرم کي، بو گون او جوره شئيلر اولا بيلمز. چونکي بو گون صالاوات عوضينه پول لازيمدير. پولو قازانماق دا صالاوات چکمک کيمي آسان دئييلدير. ايندي بو گون اگر بير آدام او بيري آداما اعتيبار ائله‌ييرسه، پولون جهتينه ائله‌يير و ايللا پولو اولماسا، ايتميش پاسپورت کيمي اعتيباردان ساقيطدير.
پول اينسانلار آراسيندا رسميت تؤره‌دير. مثلا، حسن‌قولو ايله جعفرعلی بير-بيريله دانيشيرلار، حسن‌قولو دئيير کي، بو گون باشيم برک آغرييير، اوندا جعفرعلي جاواب وئرير کي، بير قدر فِناستين آل، ياينکي ياتارکن باشووا دسمال چال، يا حنا قوي. آما ائله کي، حسن‌قولو جعفرعلي‌یه بير مانات ضرر وورور، او حالدا جعفرعلی ائله وورور کي، حسن‌قولونون باشي نينکي آغرييير، بلکه ياريلير و قان آخير. ايندي منه دئيه‌جکلر کي، سنين سؤزلرينده منطيق يوخدور.
منطيق ندير؟
منطيق دانيشما علميدير. دانيشان کس گرک ائله دانيشسين کي، سؤزونون دالي قاباغي بير-بيرينه دوز گلسين. مثلا، دئمه‌سين کي، بو گون هاوا چوخ گؤزلدير، چونکي دونن برک آجميشديم.
ايسترسينيز منطيق باره‌سينده بير قدر سؤيله‌ییم. بوردا ميثال لازيمدير. مثلا، شوشه قيريلار، اليمده‌کي شوشه‌دير. بس اليمده‌کي شوشه ده قيريلار.
بير اؤزگه مثل: اينسانلار اؤله‌جکديرلر. سن اينسانسان، بس سن ده اؤله‌جکسن. ياينکي اينسان ایکی‌آیاقلیدير. و ایکی‌آیاقلی‌يا دا اعتيبار يوخدور. تويوق دخي ایکی‌آیاقلیدير، بس اوندا، تويوغا دا اعتیبار يوخدور.
اوندا بيريسي گليب دئيير: تويوغون ايکي آياغي واردير و اؤزونه ده اعتيبار يوخدور. سنين ده ايکي آياغين وار و سنه ده اعتيبار يوخدور. بس اوندا سن تويوقسان!
يوخ، بو سؤز خيلافي-منطيقدير، بونا سوفيزم دئيرلر. ائله هامان او سوفيزمدير کي، تهران حؤکومتيني بو گونه سالدي و هم آغلامالي و هم گولمه‌لي بير کومدي‌يا قاييردي.
ايران حؤکومتي دئيير کي، ساير حؤکومتلر مشروطه وئرديلر، چونکي جاماعات ائله ايسته‌ييردي. آما ايران جاماعاتي ائله ايسته‌مير و اونا گؤره من ده مشروطه وئرميرم.
بورادا منطيق اولاردي، هرگاه "ايران جاماعاتي ائله ايسته‌مير" سؤزو غلط اولماسايدي. آما، چونکي او سؤز غلطدير، اونا گؤره بو مطلبده، ايران حؤکومتي قاناجاقدان کنار اولان کيمي، منطيقدن ده کناردير. من بورادا چوخ سؤزلر دانيشارديم، آما دانيشميرام. زبان در دهان ائي خيردمند چيست؟ .نيست.
کؤچورن: عباس ائلچین
ای حسینه آغلایانلار آغلایین اؤز حالیزا
ایندی آغلیر کربلا شاهی سیزین احوالیزا
راد مردان خدا اؤلمز همیشه زنده دیر
سیز اؤلورسوز باخمایین بو جارو بو جنجالیزا
امت بی غئیرتی نئیلر امام تشنه لب؟
احتیاجی بوخ سیزین بیر قطره اشک آلیزا
آغلاماق وئرمز نتیجه ، عزت دین اولماسا
یا گولون یا آغلایین یا کول یاخین ساققالیزا
شیمردن آرتیق حسینه سیز اذیت ائیله دیز
ای خلاف شرع ائدنلر! بیر باخین اعمالیزا
شیمر بیر دفعه حسینی اؤلدوروب ، مین دفعه سیز
اؤلدوره رسیز گر دوشه ایندی سیزین چنگالیزا
سؤزلریز غیبتدی ، بؤهتاندی، یالاندی ایفتیرا
نه وئره‌ر آللاه سیزین بو خشگه قیل و قالیزا
بیر بئله داد و فغان ائتدیز حسینه آغلادیز
ای منافیق لر! نه آلدیز باغلادیز دسمالیزا؟!
نور چشم مصطفی، محبوب رب العالمین
دوز مسلمانی سئور آند اولسون استقلالیزا
خامس آل عبانی بیلمه دیز مقصودینی
ایسته دی رونق وئره سیزین اجلالیزا
شرقدن غربه گره ک سیز اولایدیز حکمران
لیک سیز آماده سیز ایندی اؤز اضمحلالیزا
پاکدل انسان سیزی گؤرسه یقین گمراه اولار
کیم سیزی ناپاک ائدیب لعنت گله غسالیزا
خلقی شئیطان توولایاندا ، توولویورسوز شئیطانی سیز
مات و حئیران قالمیشام بو شیوه اغفالیزا
یا گلین بو درگه سلطانه سیز اصلاح اولون
یا گئدین تابع اولون بیر دفعه اؤز دجالیزا!
اهل قرآن سیز اگر، قرآنیله رفتار ائدین
ناطق قرآن سیزین باخسین گؤزل اعمالیزا
زیر بار ظلمه او عالمده بیر آن گئتمه دی
سیز ولی بیر عؤمر آلدیز بار ذلت دالیزا
لعنت پروردگار اولسون گؤروم صبح و مسا
پیی پارافیندن قاییرما یاغ ساتان باققالیزا
واردی بیر عده حسینچی پاکدامن بی ریا
نه سیزه بنزه ر اولار، نه سیزین امثالیزا
من سیزه آللاهدان هر وقت توفیق ایسته رم
سیزه توفیق ایسته یین حداد» تک نقالیزا.
قوشانی: رحمتلیک علی اکبر حداد
Mirzə Əli Möcüz yaradıcılığının tədqiqi və nəşri tarixinə dair
Məhəmmədəli HÜSEYNİ
1948-ci ildə Mehdi Müctəhidi nəşr etdirdiyi Ricali-Azərbaycan dər əsri-Məşrutiyyət» adlı kitabında Möcüzə xüsusi yer ayırmışdır. Məqalənin sərlövhəsində şairin Aşiqi-pərişan» şerindən aşağıdakı beyt verilir:
Gör al» rəsmdir, bəs görmə al» nədir,
Əcəb nizam qoyub hökmdarı Tehranın.
Beyti açıqlayan müəllif gör al» və görmə al» ifadələrini yanlış olaraq müstəqim və qeyri-müstəqim maliyyat» kimi izah edir. T.Hacıyevin sözləri ilə desək, şair öz üslubuna, ideyasına uyğun yeni sözlər və ifadələr yaradır». Gör al» və görmə al» da onlardan biridir. Səranə - adambaşına vergi ilə əlaqədar yaranan bu iki ifadənin mənası əsərin özündən məlum olur. Şeirdə deyilir ki, başı bəlalı oğlum heç vətəndə yaşayırmı ki, mən onun səranəsini (dövlətə ödənilən adambaşına vergi) verim. Əgər onu görsən, alarsan!
Şairin məfkurəsi ilə əlaqədar, xüsusilə də onun dinə münasibəti barədə söylənilən ziddiyyətli filər diqqəti daha çox cəlb edir.
Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında ana dili məsələsi
Baba Məhərrəmli
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosenti
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatında ədəbi dil uğrunda mücadilə gedirdi. Bu mücadilənin önündə dayanan ziyalılarımızdan biri böyük yazıçı, dramaturq, şair, publisist, ictimai xadim Cəlil Məmmədquluzadə idi.
Cəlil Məmmədquluzadə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən nəhəng nümayəndələrindəndir. Onun əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq incilərindəndir. Cəlil Məmmədquluzadə irsinin görkəmli tədqiqatçısı, akademik İsa Həbibbəyli haqlı olaraq Cəlil Məm-mədquluzadəni "Azərbaycan milli istiqlal ədəbiyyatının sərkərdəsi" adlandırır.
XX əsrin əvvəllərində milli mətbuatda Ömər Faiq Nemanzadə, Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Firudin bəy Köçərli, Əhməd Cavad, Üzeyir Hacıbəyli və digər ziyalılar ana dilinin müdafiəsinə qalxmışdılar. Çünki həmin dövrdə Azərbaycan ədəbi dilinin statusu dəqiq müəyyənləşdirilməmişdi. Bir çox ziyalılar osmanlı türkcəsini ədəbi dil statusunda görürdülər.
درباره این سایت